POSTACIE

Zachariasz Łazarz, urodzony w czeskim Nachodzie, był zarządcą mennicy cesarskiej we Wrocławiu w latach 1657-1658. Był pierwszym Żydem od XV wieku, któremu pozwolono osiedlić się na stałe w mieście, a jego działalność miała duży wpływ na odbudowę społeczności żydowskiej w regionie. Łazarz wykazał się licznymi talentami, w tym doskonałym zarządzaniem i łatwością  nawiązywania relacji z władzami miejskimi. Dzięki niemu możliwe było rozpoczęcie ponownego bicia monet w lokalnej mennicy, co wzmocniło wrocławską gospodarkę. Jego wyjątkowa pozycja niemal przyczyniła się do odrodzenia  gminy żydowskiej we Wrocławiu. Niestety, opór ze strony władz miejskich, zaniepokojonych obecnością Żydów, swoista konkurencja w handlu i rzemiośle, spowodowały, że to się nie udało.

Isaak Meyer był dzierżawcą mennicy cesarskiej we Wrocławiu w latach 1546-1548. Jego działalność jako zarządcy mennicy wzbudzała kontrowersje wśród chrześcijańskich mieszkańców, którzy nazywali emitowane przez niego monety „żydowskimi halerzami”. Spowodowane to było polityką cesarską, która prowadziła do dewaluacji pieniądza. Meyer był jednym z nielicznych Żydów, którzy mieli wpływ na lokalną gospodarkę w czasach, gdy Żydzi byli wykluczani z wielu aspektów życia społecznego. Mimo krótkiego pobytu w mieście, pozostawił trwały ślad, będąc symbolem złożonych relacji między społecznością żydowską a władzami miejskimi. Jego historia jest przykładem, jak Żydzi, mimo licznych przeszkód, starali się znaleźć swoje miejsce w europejskim społeczeństwie.

Louis Cohn był jednym z najbogatszych żydowskich przedsiębiorców Wrocławia końca XIX w. Aktywnie zaangażowany w działalność społeczną, wspierał  inicjatywy na rzecz społeczności żydowskiej we Wrocławiu. Na początku XX w. jego rodzina prowadziła  Dom Handlowy Trautner, zaprojektowany przez architektów, braci Paula i Richarda Erlichów. Luksusowy dom towarowy przyciągał bogatych mieszkańców miasta, oferując szeroką gamę produktów, od odzieży po artykuły gospodarstwa domowego. Po dojściu nazistów do władzy rodzina Cohnów straciła niemal wszystko, co ostatecznie zakończyło jej działalność we wszystkich aspektach życia miasta.

Moses Lax był pierwszym żydowskim obywatelem Wałbrzycha, który osiedlił się w mieście po edykcie emancypacyjnym w XIX wieku. W Podgórzu, dzielnicy Wałbrzycha, prowadził zajazd „Zur Stadt Berlin”, gdzie produkował likier. Jego działalność gospodarcza była kluczowa dla rozwoju społeczności żydowskiej w regionie, a Lax odegrał istotną rolę w budowie pierwszego kirkutu w Wałbrzychu.

Willy Cohn był wybitnym niemieckim historykiem i nauczycielem, który poświęcił swoje życie dokumentowaniu codziennych doświadczeń społeczności żydowskiej we Wrocławiu w czasach narastających prześladowań nazistowskich. Jego szczegółowe dzienniki z lat 1933–1941 są nieocenionym świadectwem narastającej dyskryminacji, aryzacji mienia żydowskiego oraz stopniowego wykluczania Żydów z życia społecznego i kulturalnego miasta. Cohn skrupulatnie zapisywał postępującą marginalizację swojej społeczności, rejestrując zarówno dramatyczne wydarzenia, jak i codzienne trudności, z którymi borykali się wrocławscy Żydzi w tych latach.

Cohn zginął tragicznie w listopadzie 1941 roku, kiedy wraz z innymi wrocławskimi Żydami został deportowany do Kowna na Litwie. Tam, wraz z około tysiącem innych osób, został zamordowany przez nazistów. Jego dzienniki stanowią jedno z najważniejszych świadectw o losach Żydów w Breslau (Wrocławiu) w latach przedwojennych i początkowych latach II wojny światowej, dokumentując nie tylko proces zagłady, ale również życie codzienne społeczności przed ich ostatecznym unicestwieniem.

Fritz Haber, urodzony we Wrocławiu w 1868 roku, był laureatem Nagrody Nobla w dziedzinie chemii za opracowanie procesu syntezy amoniaku, kluczowego dla produkcji nawozów. Jego badania przyczyniły się do znaczącego postępu w rolnictwie, ale także do rozwoju technologii wojskowych, w tym gazów bojowych używanych w czasie I wojny światowej. Jego prace wywołały kontrowersje, a sam Haber zyskał reputację jako „ojciec gazów bojowych”. Użyto ich po raz pierwszy w drugiej bitwie pod Ypres w kwietniu 1915 r. Ich twórca osobiście nadzorował użycie zakazanej przez konwencję haską broni, prowadząc suche, pozbawione emocji naukowe notatki. Po wojnie otoczony nimbem bohatera sprawy niemieckiej po dojściu nazistów do władzy, z uwagi na swoje żydowskie pochodzenie, zmuszony był emigrować do Wielkiej Brytanii. Otrzymał propozycję pracy w Palestynie. Zmarł w Szwajcarii w 1934 roku, w drodze do Rechwot.

Max Born, urodzony w 1882 roku we Wrocławiu, był jednym z najwybitniejszych fizyków teoretycznych XX wieku. Jego badania w dziedzinie mechaniki kwantowej przyniosły mu w 1954 roku Nagrodę Nobla za statystyczną interpretację funkcji falowej. Po ukończeniu studiów we Wrocławiu i pracy w Berlinie, Göttingen i Cambridge Born odegrał kluczową rolę w rozwoju mechaniki kwantowej, współpracując z takimi naukowcami jak Albert Einstein i Werner Heisenberg. Po dojściu nazistów do władzy w 1933 roku musiał emigrować do Wielkiej Brytanii, gdzie kontynuował karierę naukową. Wraz z Albertem Einsteinem podpisał „Manifest Russella-Einsteina”, sprzeciwiający się użyciu broni nuklearnej. Jego życie i prace naukowe pozostają inspiracją dla wielu pokoleń fizyków, a jego wkład w rozwój nauki jest niezaprzeczalny.

Reinhard Selten urodził się we Wrocławiu w 1930 roku. Jego ojciec był Żydem, a mama protestantką. Jako młody człowiek doświadczył trudnego losu mischlinga i dlatego, choć był uzdolniony matematycznie, nie mógł w szkole rozwijać swoich zainteresowań. Prawdopodobnie śmierć ojca uchroniła go przed deportacją do obozu zagłady, która spotkała większość wrocławskich Żydów w 1942 roku. Wyjechał z matką i przetrwał ostatnie lata wojny ukrywając się w Saksonii, Austrii i Hesji. W 1961 roku został zaproszony na konferencję dotyczącą teorii gier na Uniwersytet Princeton w New Jersey w USA. Selten zainteresował się teorią gier, za badania której w 1994 r. otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii (wspólnie z Johnem Harsanyim i Johnem Nashem). Wrocław odwiedził dopiero w latach 90., promując swoją drugą po ekonomii pasję – język esperanto.

Otto Stern, wybitny fizyk, został wyróżniony Nagrodą Nobla w 1943 roku w swojej dziedzinie za wkład w rozwój metody wiązki molekularnej i odkrycia momentu magnetycznego protonu. Pochodzący z Żor uczony, w wieku 4 lat przeprowadził się z rodziną do Wrocławia, gdzie uczył się w słynnym Johannes Gymnasium, w którym w duchu tolerancji pracowali i studiowali przedstawiciele wielu wyznań. Pracował tam m.in. słynny historyk i autor pamiętnika Willy Cohn. Mimo iż szkoła, do której uczęszczał Stern, miała profil humanistyczny, ukończył on studia z chemii fizycznej, a później zdobył tytuł doktora Schlesische Friedrich-Wilhelms-Universität. Współpracował z wieloma wybitnymi naukowcami, w tym z Albertem Einsteinem.  Dojście do władzy NSDAP zmusiło Sterna do emigracji do Stanów Zjednoczonych, gdzie kontynuował swoje prace w dziedzinie fizyki molekularnej. Był jednym z absolutnych rekordzistów w liczbie nominacji do Nagrody Nobla, bo otrzymał ich aż 82.

Hedwiga Kohn, urodzona we Wrocławiu w 1887 roku, była jedną z trzech kobiet w Niemczech, które przed 1933 rokiem uzyskały habilitację z fizyki. Specjalizowała się w spektrofotometrii i promowała rozwój tej dziedziny, będąc promotorką wielu doktoratów. Po dojściu nazistów do władzy musiała emigrować, najpierw do Szwecji, a następnie do Stanów Zjednoczonych. Tam kontynuowała karierę naukową, współpracując z amerykańskimi uczelniami i instytucjami badawczymi. W 2019 roku Google uhonorowało ją grafiką, przypominając o jej wkładzie w rozwój nauki.

Symche Natan był wybitnym reżyserem teatralnym. Po II wojnie światowej w Dzierżoniowie utworzył zespół teatralny, z którym zorganizował pierwszą powojenną produkcję teatralną w języku jidysz. Jego działalność przyczyniła się do odbudowy życia kulturalnego żydowskiej społeczności na Dolnym Śląsku, a jego inscenizacje były ważnym krokiem w procesie ożywienia kultury żydowskiej po tragedii Holokaustu. Natan stał się kluczową postacią w promowaniu sztuki w języku jidysz.

Jakub Rotbaum, urodzony 13 sierpnia 1901 roku we Lwowie, swoją karierę rozpoczął w teatrze międzywojennej Polski, a po II wojnie światowej osiadł we Wrocławiu, gdzie odegrał kluczową rolę w rozwoju Teatru Żydowskiego. Jako kierownik artystyczny przyczynił się do odrodzenia teatru jidysz, wystawiając w roku 1950 wybitne dzieło “Sen o Goldfadenie”. W latach 1946–1949 przebywał w Stanach Zjednoczonych, gdzie nawiązał kontakty z tamtejszą diasporą żydowską i środowiskami teatralnymi. To doświadczenie zaowocowało nowoczesnym podejściem do reżyserii i wzbogaciło jego warsztat, co wykorzystał po powrocie do Polski.

Jednym z kluczowych momentów w karierze Rotbauma była współpraca z Idą Kamińską, wybitną aktorką i reżyserką. Kamińska, założycielka Państwowego Teatru Żydowskiego, wspierała jego artystyczne ambicje, co pozwoliło teatrowi we Wrocławiu stać się ośrodkiem kultury nie tylko dla społeczności żydowskiej, ale również dla szerszej publiczności.

Król Jan Luksemburski, choć nie był Żydem, odegrał istotną rolę w historii społeczności żydowskiej we Wrocławiu. W 1345 roku zlecił zbezczeszczenie kirkutu, co symbolizowało długą historię prześladowań, jakich doświadczali mieszkańcy żydowskiego pochodzenia. Jego decyzje były odzwierciedleniem panujących wówczas uprzedzeń i nietolerancji, które były widoczne w wielu europejskich krajach.

Julius Schottländer, urodzony w 1835 roku w Ziębicach, był jednym z najbogatszych i najbardziej wpływowych przedsiębiorców Wrocławia. Jego majątek, zbudowany na handlu wełną i zbożem, pozwolił mu na inwestowanie w rozwój południowych terenów miasta, zwłaszcza dzisiejszej dzielnicy Krzyki. W 1877 roku ufundował Park Południowy, który miał służyć mieszkańcom jako miejsce rekreacji. Schottländer posiadał również liczne grunty w okolicach dzisiejszego placu Grunwaldzkiego, co miało ogromny wpływ na rozwój urbanistyczny tej części Wrocławia.

Oprócz działalności gospodarczej Schottländer był filantropem, finansującym między innymi budowę Żydowskiego Domu Starców (1896) i Żydowskiego Domu Sióstr Szpitalnych (1903). Dzięki jego wsparciu rozwijały się zarówno instytucje społeczne, jak i infrastruktura miejska. Pochowany został na Starym Cmentarzu przy ul. Ślężnej.

Paul Schottländer, syn Juliusza, odziedziczył po ojcu majątek i kontynuował działalność przemysłową oraz filantropijną.  Rozwijał z powodzeniem imperium finansowe ojca dzieląc czas pomiędzy nowymi inwestycjami a samorozwojem, poświęcając się nauce. Był doktorem filozofii i honorowym senatorem Uniwersytetu Wrocławskiego, jednocześnie dbając o rozwój miasta i jego renomę za granicą. W początkach XX w. zainteresował się nowinkami technicznymi oraz domami handlowymi na wzór amerykańskich. W efekcie w 1896 roku, u zbiegu dzisiejszych ulic Ofiar Oświęcimskich i Świdnickiej we Wrocławiu otworzył nowoczesny dom handlowy, tzw. Czerwony Dom, który stał się symbolem elegancji i luksusu.

Ferdinand Lassalle, urodzony w 1825 roku we Wrocławiu, był jednym z pionierów ruchu socjalistycznego w Europie. Jako założyciel pierwszej partii robotniczej w Niemczech — Allgemeiner Deutscher Arbeiterverein (ADAV) — Lassalle walczył o prawa robotników i ich reprezentację polityczną. Jego działania miały ogromny wpływ na kształtowanie się ruchu socjalistycznego w Europie, w tym na powstanie Socjaldemokratycznej Partii Niemiec (SPD). Lassalle był również autorem licznych esejów i manifestów, w których podkreślał znaczenie organizacji pracowników. Zginął tragicznie w 1864 roku w wyniku pojedynku o względy ukochanej, a jego grób znajduje się na Starym Cmentarzu Żydowskim we Wrocławiu.

Jakub Egit był liderem Wojewódzkiego Komitetu Żydowskiego, który rozpoczął działalność w 1945 roku, po zakończeniu II wojny światowej. Dzięki jego wysiłkom władze komunistyczne pozwoliły na organizację jiszuwu, co oznaczało strukturę na kształt żydowskiego okręgu autonomicznego na terenie województwa wrocławskiego . Egit odegrał kluczową rolę w odbudowie żydowskiego życia na Dolnym Śląsku, stając się jedną z ważniejszych postaci w procesie reaktywacji gmin żydowskich po Holokauście.

Szulim Trejstman był rabinem, który od 1946 roku prowadził działalność religijną  w Kongregacji Wyznania Mojżeszowego we Wrocławiu (zaczątku  gminy żydowskiej). Jego przywództwo przyczyniło się do odbudowy życia religijnego wśród ocalonych Żydów, a jego starania o zachowanie tradycji i kultury żydowskiej były niezwykle ważne w okresie po wojnie, gdy wiele osób starało się odnaleźć swoje miejsce w nowej rzeczywistości.

Walter Tausk był przedsiębiorcą i dekoratorem wnętrz. Znany jest jednak przede wszystkim z pamiętników, które spisał we Wrocławiu w latach 1925–1940. W okresie I wojny światowej służył w armii, gdzie za bohaterstwo otrzymał Żelazny Krzyż. W swoich pamiętnikach, które są cennym dokumentem historii niemieckich Żydów, opisał nie tylko codzienność, ale także narastające prześladowania, w tym noc kryształową i zniszczenie Nowej Synagogi. Zachowanych 7 tomów pamiętników znajduje się w Bibliotece Uniwersytetu Wrocławskiego. Spotkał go tragiczny los. 25 listopada 1941 roku został deportowany do Kowna, gdzie zginął.

Ida Kamińska była jedną z najważniejszych postaci w polskim teatrze jidysz. Urodziła się w rodzinie żydowskiej w Odessie, a swoje pierwsze kroki na scenie stawiała w Warszawie, gdzie zyskała uznanie dzięki talentowi aktorskiemu. Po II wojnie światowej objęła dyrekcję Dolnośląskiego Teatru Żydowskiego we Wrocławiu, gdzie promowała sztukę jidysz, organizując liczne spektakle. Jej adaptacje klasyków literatury żydowskiej miały duże znaczenie dla utrzymania tradycji artystycznych. W 1965, na festiwalu w Cannes otrzymała wyróżnienie specjalne za rolę w filmie “Sklep przy głównej ulicy”, w reżyserii Jána Kadára i Elmara Klose oraz nominację do Złotych Globów. Za tą samą rolę w 1967 roku otrzymała jako pierwsza polska aktorka w historii nominację do Oscara. Ida Kamińska była również aktywna jako reżyserka i scenarzystka, a jej wkład w kulturę teatralną i filmową jest nieoceniony. Zmarła w 1980 roku w Nowym Jorku, pozostawiając po sobie bogaty dorobek artystyczny i wpływ na rozwój kultury jidysz w Polsce.

Bracia Paul i Richard Erlichowie byli wybitnymi architektami, których prace miały znaczący wpływ na architekturę Wrocławia na początku XX wieku. Ich najważniejszym dziełem jest Dom Handlowy Trautner, zrealizowany w 1903 roku na Rynku 24. Budynek ten był siedmiokondygnacyjnym obiektem w stylu neomanierystycznym, wyróżniającym się przeszkloną elewacją i charakterystycznym szklanym globusem. Erlichowie zaprojektowali również wiele innych obiektów użyteczności publicznej we Wrocławiu, w tym żydowski szpital przy ul. Sudeckiej, gdzie można dostrzec ich monogramy.

Erich Mendelsohn był jednym z czołowych przedstawicieli architektury modernistycznej. Zaprojektował on nowy dom handlowy przy ul. Oławskiej dla żydowskiego przedsiębiorcy Rudolfa Petersdorfa. Jego dzieło, znane jako Dom Handlowy Kameleon, otwarte w latach 20. XX wieku, wyróżniało się futurystyczną formą oraz dużymi przeszklonymi witrynami, które przyciągały klientów. Mendelsohn inspirował się amerykańskimi rozwiązaniami, co łączyło funkcjonalność z minimalizmem. Jego projekty były odpowiedzią na potrzeby współczesnych czasów, a także stanowiły manifest architektoniczny, który łączył nowoczesność z tradycją​.

Edwin Oppler był znanym architektem żydowskim, który zaprojektował Nową Synagogę we Wrocławiu, znaną również jako Synagoga na Wygonie. Zbudowana w 1872 roku,  mogła pomieścić 1850 osób; była, obok Nowej Synagogi w Berlinie, największą synagogą w Niemczech. Oppler, będący zwolennikiem asymilacji Żydów z kulturą niemiecką, stworzył monumentalną budowlę w stylu neoromańskim, która była symbolem liberalnego ruchu haskala. Jego projekt wyróżniał się kopułą o średnicy 18 m, wznoszącą się na wysokość 73 m, co było nowoczesnym osiągnięciem architektonicznym tamtych czasów​.

Georg Wertheim był żydowskim przedsiębiorcą ze Stralsundu, który zrewolucjonizował prowadzenie niewielkiego sklepu swoich rodziców, wprowadzając możliwość wymiany towaru, stałe ceny i gwarancję jakości. Jego nowy dom handlowy przy ul. Świdnickiej (dzisiejszy Dom handlowy Renoma), zaprojektowany przez architekta Hermanna Derenburga, został otwarty w 1930 roku. Mimo kryzysu gospodarczego, Wertheim zainwestował w budowę, co skutkowało eleganckim budynkiem o nowoczesnym, modernistycznym designie, który przyciągał klientów luksusowymi towarami. Wertheim stał się jednym z najważniejszych graczy na rynku wrocławskich domów towarowych, a jego innowacyjne podejście do handlu miało wpływ na całą branżę​.

Rudolf Petersdorff był żydowskim przedsiębiorcą, który zlecił architektowi Erichowi Mendelsohnowi projekt nowego domu handlowego przy ul. Szewskiej (róg Oławskiej). Mendelsohn, znany ze swojego nowoczesnego podejścia do architektury, stworzył futurystyczny budynek z dużymi przeszklonymi witrynami, które przyciągały uwagę klientów. Otwarcie Domu Handlowego Rudolfa Petersdorffa (obecnie Dom Handlowy Kameleon) miało miejsce w latach 20. XX wieku i od razu stało się sensacją, przyciągając rzesze ludzi. Mendelsohn był jednym z twórców modernizmu w architekturze i jego prace przyczyniły się do redefinicji przestrzeni handlowej w mieście.​