POCZĄTKI
XII-XIV w.
Początki osadnictwa żydowskiego na Śląsku sięgają średniowiecza i datowane są na połowę XII w. Proces ten przebiegał w kilku fazach, z których każda miała swoje specyficzne cechy i kontekst historyczny. Prowadzone od ponad 30 lat dokładne badania początków bytności Żydów na Śląsku przesuwają datę ich przybycia coraz dalej w czasie, wiążąc ją nie tylko z najstarszą jak dotąd wrocławską macewą, ale także z osobą potężnego możnowładcy, Piotra Włostowica. Z pomocą badaczom zapisków historycznych przychodzą archeolodzy, wraz z ostatnim, niebywałym odkryciem przy ul. Szewskiej 49 we Wrocławiu.
Początki osadnictwa żydowskiego na Śląsku
Poszukiwanie początków osadnictwa żydowskiego na Śląsku z pozoru wydaje się łatwe. Znaleziona w 1917 r. w katedrze wrocławskiej macewa upamiętnia kantora Dawida, syna Sar Szaloma, i jest datowana na 4 sierpnia 1203 r. Późniejsze znaleziska kamieni nagrobnych z XIII w. pozwalają szacować wielkość zlikwidowanego w 1345 r. cmentarza (na mocy decyzji króla czeskiego Jana Luksemburskiego) oraz liczebność pierwszej gminy żydowskiej. Dokładne opisy topograficzne z XIV w. umiejscawiają pierwszy duży cmentarz w okolicach dzisiejszych ulic Podwale, Traugutta i Krasińskiego. Zatem znaleziona macewa nie musi być najstarsza, bo te z likwidowanego kirkutu trafiały również poza granice Wrocławia, o czym świadczy odnaleziony w Leśnicy inny kamień nagrobny z 1345 r.
Skoro jednak macewa Dawida jest datowana na wiek XIII, to może Żydzi przybyli na Śląsk znacznie wcześniej? W dokumentach z 1153 r. jest informacja, że Piotr Włostowic przekazał klasztorowi kanoników regularnych na Piasku wieś Tyniec, odkupioną wcześniej od żydowskiego właściciela. W czeskiej kronice Kosmasa znajdziemy zapisy o prześladowaniach europejskich Żydów podczas I krucjaty, którzy emigrowali w kierunku ziem polskich (w tym śląskich) i węgierskich. Zatem pierwsi wyznawcy judaizmu mogli pojawić się na Śląsku już pod koniec XI lub na początku XII w. Na macewie kantora Dawida zapisano rzadkie w tradycji europejskiej imię ojca, występujące niezwykle często na Bliskich Wschodzie: Sar Szalom – Książę Pokoju[1].
Natomiast podczas badań archeologicznych na terenie dzisiejszego pl. Uniwersyteckiego, ulicy Kuźniczej i Więziennej, odnaleziono stanowiska pozbawione kości świń[2]. Może to wskazywać na istnienie w tym miejscu dzielnicy żydowskiej. Przykłady innych miast pokazują, że Żydzi często osiedlali się blisko siedziby książęcej, która we Wrocławiu istniała dokładnie w miejscu znaleziska. Z kolei podczas badań archeologicznych, przeprowadzonych w 2021 roku przy ul. Szewskiej 49, odkryto relikty mogące wskazywać na funkcjonowanie w tym miejscu synagogi, pochodzącej z przełomu XIII i XIV w. Budynek Instytutu Historycznego przy ulicy Szewskiej był wielokrotnie przebudowywany, a według badaczy[3] został osadzony na trzech wcześniejszych obiektach pochodzących z końca XIII lub początku XIV w. Teren ten należał przed pogromem z 1349 r. do żydowskich właścicieli: Jakuba i Kayna. Podczas dalszych badań konserwatorskich odkryto pozostałości, które mogą świadczyć nie tylko o pierwotnym sakralnym charakterze tych budowli, ale także o istnieniu całego kompleksu pomieszczeń gminy żydowskiej, m.in. szkoły talmudycznej. Istnienie synagogi w tym miejscu jest wysoce prawdopodobne, choćby ze względu na odkryte elementy obszernej hali salowej bez sklepień. Brak jednak pozostałości takich elementów, jak np. bima czy mykwa, nie potwierdza jednoznacznie tych hipotez badawczych. Dalsza eksploracja może być przełomowa, bo mogłaby dowieść istnienia we Wrocławiu silnej i rozbudowanej gminy żydowskiej od co najmniej 800 lat.
- C. Buśko, M. Goliński, M. Kaczmarek, L. Ziątkowski, Historia Wrocławia. Od pradziejów do końca czasów habsburskich, Tom I, Wrocław 2001.
- L. Ziątkowski, Dzieje Żydów we Wrocławiu, Wrocław 2000
- M. Chorowska, M. Goliński, M. Caban, Zaginiona średniowieczna synagoga we Wrocławiu na tle synagog z terenu Europy Środkowej. Architektura i historia [w:] „Wiadomości Konserwatorskie”, nr 73/2023, s. 84-101
[1] P. Fijałkowski, Początki obecności Żydów w Polsce, X-XIII wiek w: Studia z dziejów Żydów w Polsce, tom I, Warszawa1995, s. 13-27.
[2] Społeczność żydowska nie spożywała mięsa wieprzowego zgodnie z zasadami zapisanymi w III Księdze Mojżeszowej [11.7]: „Wieprza, ponieważ ma rozdzielone kopyto i rozszczepioną racicę, lecz nie przeżuwa połkniętego pokarmu, ten jest dla was nieczysty”. Z tego powodu, z dużym prawdopodobieństwem można założyć funkcjonowanie osadnictwa żydowskiego na obszarze, gdzie pośród pozostałości bytowania nie znajduje się kości wieprzowych oraz pozostałych opisanych w III Księdze Mojżeszowej
[3] M. Chorowska, M. Goliński, M. Caban, Zaginiona średniowieczna synagoga we Wrocławiu na tle synagog z terenu Europy Środkowej. Architektura i historia [w:] Wiadomości Konserwatorskie 73/2023, s. 84-101.
Cmentarze
Cmentarz, zwany domem światła, domem wieczności, domem grobów czy z języka niemieckiego kirkutem, to niezwykle ważne miejsce dla gminy żydowskiej. Miał być nietykalny, zwłok nie wolno było ekshumować i przenosić w inne miejsca.
Miejsc pochówku Żydów na Dolnym Śląsku było wiele, chociaż nie zawsze były one tam, gdzie funkcjonowała gmina. Było to uzależnione od zapisów prawa lub innych przywilejów, zakazów. Najstarszy cmentarz we Wrocławiu powstał prawdopodobnie w XII w.[1], na co wskazuje odnaleziona macewa Dawida, syna Sar Szaloma, datowana na 1203 r. Nekropolia zlokalizowana była przed Bramą Oławską, a jej istnienie potwierdził przywilej Henryka IV Probusa oraz gwarancje rady miejskiej z 1315 r., dotyczące nietykalności cmentarza.
Grunty te jednak były atrakcyjne dla średniowiecznych zarządców miasta, dlatego już w 1345 r. Jan Luksemburski zezwolił na zbezczeszczenie cmentarza, a macewy posłużyły jako wzmocnienie miejskich fortyfikacji. Rada miasta zatrudniła ponad 50 robotników do rozbiórki cmentarza, co świadczy o jego sporym rozmiarze (miał ok. 5 morgów powierzchni, czyli od 1,5 do ok. 2,5 ha).
W 1349 r. w wyniku pogromu przestał funkcjonować kolejny cmentarz żydowski. W 1350 r., po częściowym powrocie Żydów, zaczął ponownie działać, ale był jedynie dzierżawiony przez gminę. Po kolejnym pogromie w 1360 r. teren przeszedł na własność Korony Czeskiej, która już w 1395 r., oddała go znów Żydom. Po kazaniach Jana Kapistrana w 1453 r. i pogromie, gmina żydowska przestała istnieć, dlatego niepotrzebny był również cmentarz, zlikwidowany w 1455 r. Wtedy król czeski Władysław Jagiellończyk zakazał osiedlania się we Wrocławiu ludności żydowskiej na stałe.
[1] Prof. Leszek Ziątkowski sugeruje istnienie jeszcze starszego założenia, które w związku z lokacją miasta i nowymi murami obronnymi mogło zostać zlikwidowane ( L. Ziątkowski, Dzieje Żydów we Wrocławiu, Wrocław 2000) .
Synagogi
W przeszło 800-letniej historii Wrocławia powstało kilkadziesiąt synagog, z których do dnia dzisiejszego zachowała się tylko jedna, Synagoga pod Białym Bocianem. Istniało wiele domów modlitwy o charakterze regionalnym, w których spotykali się Żydzi nierezydujący na stałe we Wrocławiu. Najczęściej byli to wędrowni kupcy lub rzemieślniczy pochodzący z ziem Rzeczypospolitej Obojga Narodów, a po jej upadku z terenów trzech zaborów. Były to niewielkie fundacje, które lokalizowano blisko murów miejskich, m.in. Synagoga Litewska, Wołyńsko-Krotoszyńska, Lwowska czy Kaliska. Funkcjonowanie miejskich bożnic było długo zabronione przez różnorodne edykty.
Długo poszukiwano najstarszej wrocławskiej synagogi, a badania z 2021 r., w budynku Instytutu Historycznego Uniwersytetu Wrocławskiego, przyniosły nadzieję na rozwiązanie tej zagadki. Badacze są nadal ostrożni w stawianiu tez, że pierwsza synagoga funkcjonowała na posesji przy ul. Szewskiej 49. Po wydarzeniach z XIV i XV w. pierwsza sala modlitwy została założona dopiero w 1657 r. przez Łazarza z czeskiego Nachodu. Otrzymał on zezwolenie od cesarza Leopolda na zarządzanie mennicą i to w jego domu powstało miejsce modlitwy, z którego korzystała rodzina mincerza i przyjezdni Żydzi. Kilkadziesiąt lat później, w 1695 r., założono synagogę krajową, która już w czasach pruskich stała się oficjalnym domem modlitwy dla wrocławskiej gminy żydowskiej. Obiekt znajdował się w podwórzu Pasażu Pokoyhof i do XIX w. pełnił funkcję najważniejszej świątyni. Rozwój gminy żydowskiej oraz edykty emancypacyjne przyczyniły się do rozbudowy istniejących synagog oraz powstania nowych, w tym fundacji prywatnych, należących do najbogatszych wrocławskich Żydów.
Szczególnie ważna jest Synagoga Pod Białym Bocianem, w której pierwsze nabożeństwo odbyło się w 1829 roku. Pierwotnie miała powstać jako główna bożnica wrocławskiej gminy, a pozostałe domy modlitwy miały zostać zamknięte. Naciski rządu pruskiego w 1820 roku doprowadziły do ogłoszenia zbiórki na budowę nowej synagogi, której architektem został Carl Ferdinand Langhans. Stała się ona miejscem liberalnego ruchu Haskali, a po wybudowaniu Synagogi na Wygonie, ruchu konserwatywnego. Późniejszą przebudowę zawdzięcza braciom Erlichom, którzy dobudowali imponujące, żelbetowe galerie dla kobiet. Sama synagoga jako jedyna przetrwała pożogę nocy kryształowej, a w 1945 r. ponownie stała się miejscem kultu religijnego. Antysemicka polityka PZPR doprowadziła do likwidacji wielu gmin żydowskich w Polsce, w tym gminy we Wrocławiu. Synagoga niszczała i dopiero zmiana ustroju oraz zabiegi odradzającej się gminy oraz Fundacji Bente Kahan doprowadziły do odrestaurowania obiektu. Od 2010 r. zaczęło funkcjonować Centrum Kultury i Edukacji Żydowskiej w Synagodze pod Białym Bocianem.
Najstarsza wrocławska synagoga - najnowsze odkrycie przy ul. Szewskiej
Podczas badań archeologicznych, przeprowadzonych w 2021 roku przy ul. Szewskiej 49, odkryto relikty mogące wskazywać na funkcjonowanie w tym miejscu synagogi, pochodzącej z przełomu XIII i XIV w. Najnowsze informacje na temat odkrycia znajdziesz klikając w poniższe linki (aktualizowane na bieżąco):